Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη έχουν την υπόθεσή τους παρμένη από τη ζωή στη Σκιάθο ή την Αθήνα, αλλά αυτό το ηθογραφικό τους υπόβαθρο υπακούει στις προδιαγραφές του ρεαλισμού: η πιστή απόδοση της καθημερινής πραγματικότητας παραπέμπει στην αναζήτηση της άλλης, της αληθινής πραγματικότητας, που την έχει αμαυρώσει "το κράτος της αμαρτίας". Ο ρεαλισμός, εκφράζοντας το θετικιστικό πνεύμα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, έχει ως αντικειμενικό σκοπό να συλλάβει την πραγματικότητα και έρχεται ως αντίδραση κατά του ρομαντικού ιστορικού μυθιστορήματος που διαδραματίζεται σε χώρους μη αληθοφανείς. Αφού για τον Παπαδιαμάντη, όπως και για κάθε ορθόδοξο Χριστιανό, η μόνη αληθής πραγματικότης είναι η κατά Χριστόν ζωή, κάθε τι έξω απ' αυτήν είναι κτηνώδες ή δαιμονιώδες. Αυτός είναι ο θρησκευτικός ρεαλισμός του Παπαδιαμάντη. Στο προοίμιο του διηγήματός του "Λαμπριάτικος ψάλτης", δημοσιευμένου στην εφημερίδα Ακρόπολις, 27-31 Μαρτίου 1893, ο Παπαδιαμάντης καταγράφει απερίφραστα τον τρόπο, το χώρο της έμπνευσης, την έλλειψη εξεζητημένης πλοκής, τις εναντίον του αντιδράσεις, και την πρόθεση του δημιουργικού του γραψίματος: Εάν ο ήρως του παρόντος διηγήματος ήτο αυτούσιος ο γράφων, τότε ο επί κεφαλής τίτλος θα είχε μάλλον τροπικήν και αλληγορικήν σημασίαν [...] καθ' ον δηλ. τρόπον εις όλους τούς ναούς, παρουσιάζονται κατά τας ημέρας ταύτας πολλοί τέως άγνωστοι, μουσόληπτοι εκ του παραχρήμα, λαμπριάτικοι ψάλται, ούτω και ο γράφων, ενώ καθ' όλον τον άλλον χρόνον σιωπά, παρουσιάζεται, δις του έτους ούτος, τα Χριστούγεννα και το Πάσχα, κατ' αποκοπήν διηγηματογράφος. [...] Έστω, αλλά δύνασαι να δημοσιεύης εν ημέραις εορτών διηγήματα ή περιγραφάς, χωρίς να κάμνης ποσώς λόγον περί των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Ιδού λοιπόν ποίον το αίτιον της δυσφορίας των [...]. Είναι σαφέστατα όσα παραπάνω παρέθεσα και δεν χρειάζονται ιδιαίτερα σχόλια. Θα επανέλθω όμως, πιο κάτω, στις τελευταίες γραμμές, όταν θα επιχειρήσω να περιγράψω που κατά τη γνώμη μου οφείλεται η ποιητικότητα του Παπαδιαμαντικού ύφους. Ύστερα από τα παραπάνω δεν είναι παράξενο πού ο Παπαδιαμάντης αντιμετωπίστηκε ιδεολογικά από φιλολόγους, θεολόγους και κοινωνιολόγους, και πού απετέλεσε σημείο αμφιλεγόμενο για την νεοελληνική κριτική. Όσοι πίστευαν και πιστεύουν σε μια Ελλάδα του ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού, στην ιδεολογία του νεο- διαφωτισμού, ας μου επιτραπεί ο όρος, βρέθηκαν και βρίσκονται αντίθετοι με την πίστη και τον κόσμο πού αναπαριστάνει και ζει βέβαια ο Παπαδιαμάντης. Μαθητής στη β' γυμνασίου στη Χαλκίδα, στα μέσα της σχολικής χρονιάς 1868-1869 έρχεται σε ρήξη με τον καθηγητή των Θρησκευτικών Βώση, εξαιτίας κάποιων αντιρρήσεών του στη διδασκαλία του μαθήματος . Αρθρογραφεί κατά του θεολόγου Απόστολου Μακράκη (1831-1905). Αντιτίθεται στο πνεύμα και στις πράξεις του υφηγητή της Θεολογικής Σχολής Γεώργιου Λαμπάκη (1854-1914), ιδρυτή της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (1885) και του Βυζαντινού Μουσείου. Τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του το αρνητικότερο κείμενο για τον Παπαδιαμάντη το γράφει ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής και Ακαδημαϊκός Δημήτριος Μπαλάνος. Στις Ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας οι τοποθετήσεις ως προς τον Παπαδιαμάντη διαφέρουν. Ο Κ. Θ. Δημαράς τοποθετείται αρνητικά. Πιστεύει ότι "ο Παπαδιαμάντης διαβάζεται εύκολα από ανθρώπους που δεν έχουν συνηθίσει στην καλή ποιότητα και δεν απαιτεί κανενός είδους προπαρασκευή" και ακόμη αναμένει ότι θα κοπάσει ο θαυμασμός μας για τον Παπαδιαμάντη όταν θα αποκατασταθεί "ορθότερη ιεραρχία μέσα στη νέα μας πεζογραφία". Ωστόσο, στις δύο πρώτες παραγράφους ο Δημαράς νομίζω ότι βλέπει σωστά, και δεν αρνείται το οφθαλμοφανέστερο και σημαντικότερο: "τον λυρισμό, την ιδιάζουσα ατμόσφαιρα την οποία δημιουργεί ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του, καμωμένη από νοσταλγία, ρέμβη, αναπόληση και θρησκευτικότητα". [...] (Από την έκδοση)